कोरोनाको दोस्रो लहरले फेरि सबैलाई आक्रान्त बनाउँदै लगेको छ । मानिसहरूमा डर , चिन्ता , भय , तनाव बढेर गएको छ । विपत्तिको बेला सामान्य डर , चिन्ता , छटपटी , तनाव हुनु स्वाभाविक नै हो । यसलाई असामान्य अवस्थामा मानिसले देखाउने स्वाभाविक प्रतिक्रिया भनिन्छ ।
तर लामो समयसम्मको डर ,चिन्ता , भय, तनाव हुनु भने राम्रो होइन । यसले शारीरिक तथा मानसिक रूपमा कमजोर बनाउँदै लैजान्छ । तनावले रोग प्रतिरोधात्मक क्षमतालाई कमजोर बनाउँछ । कोरोनाको सङ्क्रमणलाई जित्न रोग – प्रतिरोधात्मक क्षमता मजबुत हुनु पर्छ ।
कोरोनाको सङ्क्रमणसँग लड्न शरीरमा रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति आवश्यक पर्छ भने मानसिक वा मनोवैज्ञानिक रूपमा मनोवल ( आत्मबल वा आत्म शक्ति ) उच्च हुनुपर्छ । शरिरिक रूपमा स्बस्थ्य हुन र रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउन सन्तुलित खानपिन , व्यायाम , पर्याप्त आराम र निन्द्रा जस्ता कुरामा आवश्यक पर्छ ।
जसरी व्यक्तिको आआफ्नै शारीरिक क्षमता हुन्छ , त्यसै गरी प्रत्येक व्यक्तिको आ आफ्नै मानसिक क्षमता हुन्छ जसलाई साइकिक इनर्जी वा आत्मबल वा आत्म शक्ति पनि भनिन्छ । कुनै कार्यमा सफलता पाउन , कुनै घटना वा परिस्थितिको सामना गर्न व्यक्तिमा भएको मनोवलले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको हुन्छ। आत्मबल उच्च भएको व्यक्तिमा आत्मविश्वास पनि उच्च नै हुने गर्दछ ।
हामीले सुन्दै आएका छौ कोरोनाको सङ्क्रमणलाई जित्न मनोवल उच्च बनाउनु पर्छ। कोरोनालाई जितेकाहरूको पनि एउटै भनाइ छ “मनोबल उच्च भए कोरोना भाइरसलाई जित्न सकिँदो रहेछ ।” कोरोनाको भ्याक्सिन भनेकै मनोवल हो । तर आत्मबल वा मनोबल कसरी उच्च बनाउने ? मनोबल बढाउँछु भन्दा आफै बढ्ने पनि होइन । के गर्यो भने आत्मबल उच्च हुन्छ ?
यस्ता छन् मनोबल बढाउने व्यवहारिक उपायहरू ।
१. सुरक्षाका उपाय अपनाउनु पर्छ
कोरोनाको सङ्क्रमणबाट बच्न सुरक्षाका उपायहरू कडाइसाथ अवलम्बन गर्नुपर्छ । भिडभाडमा नजाने, मास्कको प्रयोग गर्ने र बारम्बार साबुन पानीले हात धुने । यसो गर्दा सङ्क्रमित हुनबाट जोगाउने नै भयो । साथै मानसिक रूपमा पनि आफू सुरक्षित छु भन्ने कुरामा मन ढुक्क हुन्छ । आत्मबल उच्च हुन्छ ।
२. कोरोनासँग लड्न मानसिक रूपमा तयार हुनुपर्छ ।
यो प्रकृति विपत्ति भएकोले हाम्रो हातमा छैन । यो समस्या विश्वको नै साझा समस्या हो । यस कारण यसलाई स्वीकार गर्नुको विकल्प छैन । कथम् कदाचित सङ्क्रमण भएको खण्डमा पनि यसलाई सामना गर्छु भन्ने मनस्थिति बनाउनु पर्छ । जस्तो पर्छ त्यस्तै टर्छ होइन कि मानसिक रूपमा तयार भएर बस्नुपर्छ । यसले हामीलाई सङ्क्रमणसँग जुझ्न सहज बनाउँछ । कोरोनाको डर , चिन्ता , भय कम भएर जान्छ ।
३. परिस्थिति प्रति सकारात्मक धारण :
समय सधैँ एकैनास हुँदैन । अहिलेको समय कठिन भए पनि एक दिन अवश्य टरेर जान्छ । भागवत गीतामा भने झैँ – “जे हुन्छ राम्रो कै लागि हुन्छ ।” त्यसैले आत्मविश्वास र धैर्यता कायम राख्नुपर्छ। मनोवल उच्च राख्दा आत्मविश्वास र धैर्यता दुवै बढेर जान्छ । यस्तो बेला आत्तिनु हुन्न भनेर सोच बनाउनु पर्छ । कोरोनाको सङ्क्रमण भए पनि मरिन्छ नै भन्ने हुँदैन । कोरोनाको सङ्क्रमणका कारण हुने मुत्यदर अत्यन्त न्यून छ । रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता र आत्मबलले सङ्क्रमणलाई जित्न सकिन्छ भन्ने सोच बनाउनु पर्छ । रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता र आत्मबल दुबैलाई आफैले बढाउन सकिन्छ भन्ने कुरामा ख्याल गर्नुपर्छ ।
४. हौसला तथा प्रेरणा
विपत्तको समयमा हौसला र प्रेरणा अति आवश्यक हुन्छ । घरपरिवार , आफन्त तथा साथीभाइको हौसला, प्रेरणा र आत्मीयताले विपत्तिसँग जुझ्न ऊर्जाको काम गर्छ । विपत्तिको समयमा आफूलाई साथ दिने , आफ्नो भावना बुझ्ने तथा हौसला दिने व्यक्तिहरूसँग आफ्नो मनका भावनाहरू बाँड्ने गर्नुपर्छ ।
विपत्तको वेला प्रेरणादायी भनाइ सुन्ने, किताब पढ्ने र चलचित्र वा भिडियो हेर्ने गर्नुपर्छ । आफूले आफैलाई आत्म सुझाव दिएर पनि हौसला बढाउन सकिन्छ । जस्तै ” म ठिक छु , स्वस्थ छु , ठिक हुँदै गएको छु ” जस्ता शब्दहरू बारम्बार उच्चारण गरेर आत्म – सुझाव दिन सकिन्छ । आफ्ना विभिन्न सबल पक्षहरू लेख्ने , मनन वा उजागर गर्नेले पनि आत्मबल बढ्छ ।
५. मनोसामाजिक सहयोग :
विपत्तिको बेला विभिन्न किसिमका मनोसामाजिक तथा मानसिक रोगको जोखिम बढेर जान्छ । लामो समय सम्मको मनोवैज्ञानिक तनाव, मनोसामाजिक समस्या वा मानसिक रोगले व्यक्तिको आत्मबल र आत्म विश्वासलाई कमजोर बनाउन सक्छ । यस्तो अवस्थामा भौतिक सहयोग मात्र पर्याप्त हुँदैन । मनोवैज्ञानिक वा मनोसामाजिक सहयोगको पनि जरुरत पर्दछ । यस्तो बेला विज्ञको सहयोग चाहिन्छ । मानसिक रूपमा स्वस्थ व्यक्तिमा मात्र आत्मबल र आत्मविश्वास राम्रो हुन्छ ।
६. तनावको व्यवस्थापन
तनावले शारीरिक तथा मानसिक रूपमा शिथिल बनाउँछ । विपत्ति समयमा तनाव बढ्ने नै भयो । नियमित रूपमा योग – ध्यान , ब्यायम गर्ने , गहिरो श्वासप्रश्वासको अभ्यासहरू गर्ने , शुद्ध सन्तुलित भोजन गर्ने, पर्याप्त मात्रामा सुत्ने र आराम गर्ने गर्नुपर्छ ।
जसले तनाव कम गर्न मद्दत पुर्याउँछ। ध्यानले मनलाई शान्त राख्न सहयोग गर्छ ।
७. आनन्ददायक क्रियाकलाप
कोरोनाको कहर र निषेधाज्ञाको समयमा आफ्नो रुचिका विषय र क्रियाकलाहरूमा धेरै भन्दा धेरै समय बिताउनु पर्छ । जस्तो आफूलाई मन पर्ने किताब पढ्ने , चलचित्र हेर्ने , सङ्गीत सुन्ने , लेख्ने , आफ्नो आस्था विश्वास अनुसार धार्मिक कार्यमा भाग लिने , पूजापाठ गर्ने, चाडपर्व मनाउने, मनोरञ्जन आदि जस्ता विषयमा सक्रिय हुनाले एक त समयको सदुपयोग हुने भयो अर्कोतर्फ दैनिकीलाई सहज बनाउन सकियो । आफूले दैनिक गर्ने कार्यहरूलाई निरन्तरता दिने गर्नु पर्छ । नत्र खाली दिमाग सैतानको घर हुन जान्छ ।
आफ्ना रुचिकर कुरामा समय बिताउँदा तनाव कम हुने , आनन्दसँग दिन बित्ने हुँदा सकारात्मक सोचको विकास हुनुका साथै आत्मबल समेत बढ्छ।
८. सकारात्मक जीवनशैली :
कोरोनाको सङ्क्रमण र निषेधाज्ञाले गर्दा अहिले व्यक्तिको जीवनशैलीमा समेत पहिलाको भन्दा परिवर्तन आएको छ ।
तनावको बेला व्यक्तिले कि त सकारात्मक व्यवहार देखाउँछ कि नकारात्मक व्यवहार देखाउँछ ।
सकारात्मक जीवन शैली अपनाएको खण्डमा व्यक्ति चाडै पूर्व अवस्थामा फर्कन सक्छ। आत्मबल पहिला जस्तै उच्च हुन्छ । तर नकारात्मक जीवन शैलीले भने समस्या जटिल हुँदै जान्छ । विभिन्न किसिमका मनोसामाजिक तथा मानसिक रोगको समस्या देखा पर्न सक्छ।
हाम्रो दैनिक जीवनशैली र। क्रियाकलापहरू आफू र अरूलाई हानिरहित र सकारात्मक हुनुपर्छ ।
९. सत्य तथ्य सूचना र जानकारी :
विपत्तिको समयमा अनेक किसिमका अफवाह फैलिन सक्छ। तनावको वेला हाम्रो निर्णय लिने , समस्यालाई बुझ्ने क्षमतामा पनि कमी आउँछ । हामी भावनामा बग्न सक्छौँ । यस्तो अवस्थामा हामीले तथ्य परक रूपमा सोच्ने र समस्यालाई बुझ्ने गर्नुपर्छ। विषय बस्तु र घटनालाई हेर्ने दृष्टिकोण सही बनाउनुपर्छ ।
अहिले अवस्थामा आधिकारिक सूचना तथा समाचार मात्र हेर्ने गर्नुपर्छ । समचारहरु बारम्बार हेर्ने र सुन्ने गर्नु पनि हुँदैन । यस्ता समचारहरु दिनमा १-२ पटक भन्दा बढी नहेरेकै राम्रो हो । दुखद समचारहरु हेर्दा र सुन्दा पनि हामीमा बेचैनी, निराशा , छटपटी बढेर आउँछ । मन दुखी हुन्छ । तनाव बढ्छ । यसले मानसिक आघात हुन पनि सक्छ ।
१०. सीप , तालिम र शिक्षा :
कुनै पनि विषयमा आवश्यक सीप, तालिम र शिक्षा पाउँदा आत्मविश्वास तथा आत्मबल अवश्य बढ्छ नै । कोरोनाको सङ्क्रमणको बेला मनोसामाजिक स्वास्थ्यका विषयमा मनोशिक्षा, स्व हेरचाहका विषयमा जानकारी तथा सरसफाइ लगायत अन्य विषयको तालिमले आत्मबल बढाउन मदत गर्छ ।
फोन मार्फत निःशुल्क मनोपरामर्श सेवाको व्यवस्था मार्क नेपालले गरेको छ । जसको लागि ९८१३५२७७३२ मा सम्पर्क गर्न सकिन्छ ।
(लेखक मनोविद् हुन । मार्क नेपाल मनोसेवा केन्द्रमा संलग्न छन् । )
