एउटा वास्तविक अभियन्ताले संसार सुधार्ने अभियान बोकेको छ भने आफैँबाट सुरुआत गर्छ । त्यसरी नै सामाजिक कुरीतिका रूपमा रहेको जातीय विभेदविरुद्ध आन्दोलनमा प्रभावकारी भूमिका खेल्न आफूले नै अनुभव सङ्गाल्न पर्छ । नेपालीमा एउटा उखानै छ नि, ‘आफूलाई परेपछि थाहा हुन्छ ।’

हुन त हामीले तल उल्लेख गर्न लागेका तीन जोडी अन्तरजातीय विवाह गरेकै कारण जातीय विभेदविरुद्धको आन्दोलनमा होमिएका होइनन् । बरु उनीहरूले प्रत्यक्ष रूपमा जातीय विभेदको अनुभव सङ्गालेका कारण जातीय विभेदविरुद्धको आन्दोलनमा प्रभावकारी भूमिका खेलिरहेका छन् । कसैले पत्रकारिता क्षेत्रबाट त कसैले कलाकारिताको क्षेत्रबाट ।

भनिन्छ, प्रेमको आकार बृहत् हुन्छ । यसमा जात, धर्म, रङ, उचाइको कुनै मूल्याङ्कन हुँदैन । यस्तै प्रेमको आकारमा साँघुरिएको सामाजिक कुरीति र फरक विचारका कारण कतिको प्रेम सम्बन्ध विफल भएका छन् । तर यिनै विविध समाजिक बन्धनलाई तोड्दै अन्तरजातीय विवाह गरेका गणेश लम्साल र कमला विश्वकर्मा जोडी एउटा उदाहरण बन्न सफल छ ।

झापाको धुलाबारी घर भएका गणेशले २०५२ सालमा अन्तरजातीय विवाह गरेर समाज परिवर्तनका लागि विद्रोह थालेका हुन् । घर नजिकैकी कमलासँग भागेर बिहे गर्दै गर्दा गणेश जातीय व्यवस्थाको विषयमा समाजमा चेतना फैलिँदै छ, सबै कुरा ठिक हुनेछ भन्ने सोच्थे । तर उनले विवाह गरेको २६ वर्ष बितिसक्दा पनि समाज उस्तै छ, जातीय छुवाछुत कायमै छ ।

जुन जातीय छुवाछुत हटाउन गणेश र कमलाले विद्रोह थालेका थिए, त्यो अझै पनि कुनै न कुनै रूपमा कायम रहँदा चिन्तित छन् उनीहरू । हाल गणेश र कमलाका दुई छोरी छन्, पूजा र आशिका । तर जातीय विभेदले ग्रस्त समाजका कारण उनीहरू दुवैको न्वारानसमेत भएको छैन । ‘बिहे गरेको एक वर्षपछि पूजा जन्मिई तर विधिवत् रूपमा न्वारान भएन’, कमला भन्छिन्, ‘पण्डितलाई न्वारानका लागि बोलायौँ । तर पण्डित नआएपछि कान्छी छोरी आशिकाको पनि न्वारान गरेका छैनौँ ।’

कमलाले गणेशसँग लगनगाँठो कसेपछि उनको माइती पक्षलाई धम्की आयो । छोरीलाई लुकाउन लगाएर गणेशमाथि झुटो मुद्दा लगाइयो । विराटनगरस्थित एक होटेलमा काम गर्दै गरेका गणेशलाई मानव बेचबिखनको मुद्दा लगाएर पक्राउ गरियो । पक्राउ परेर धुलाबारी थानामा बसेका बेला समाजका अगुवाहरूले छुटाए । त्यसपछि उनीहरू पथरी बस्न थाले । चार वर्ष त्यहाँ बसेपछि गणेशले विराटनगर आएर पत्रकारिता थाले । कलमको माध्यमबाट जातीय विभेदविरुद्धको आन्दोलनमा योगदान पु¥याइरहेका छन् गणेश ।

‘त्यस बेलादेखि अहिलेसम्म धेरै कुरा भोग्दै आयौँ, सहँदै आयौँ,’ गणेश भन्छन्, ‘मेरी छोरीहरू मावल जान्छन् तर घर जान पाउँदैनन् । मलाई बहिस्कार गरेको घरका सदस्यलाई मैले पनि बहिस्कार गरेको छु । २६ वर्ष भयो, मेरी दिदीसँग कुरा भएको छैन, उहाँको हातबाट मैले टीका लगाएको छैन । मैले मेरै बुबालाई पनि बहिस्कार गरेको छु । कहिलेकाहीँ जान्छु घर तर उहाँलाई भनेको छु, म तपाईँलाई आर्थिक र परिआउने समस्यामा सहयोग गर्दिनँ ।’

यस्तै, पत्रकारिताको माध्यमबाट अनि कलाकारिताको माध्यमबाट जातीय विभेदविरुद्ध बोल्दै आएका छन्, झापाका पर्वत पोर्तेल र कविता नेपाल । झापाको काँकडभिट्टाका पर्वतसँग २०६७ सालमा अन्तरजातीय विवाह गरेकी कविताका लागि अझै पनि माइतीको हृदयले सम्मानजनक स्वागत गरेको छैन । पर्वतसँग भागी बिहे गरेपछि सङ्घर्ष गर्दै जाँदा माइती पक्षको ढोका खुले पनि अझैसम्म अन्तरजातीय विवाह गरेर साहस देखाएकी उनको बुबाले हृदय खुल्ला गरेर नबोलाइदिँदा मन चसक्क दुख्छ ।

झापा चन्द्रगढी माइती भएकी कविताका बुबा शिक्षक र पण्डित पनि हुन् । सानैदेखि धेरै कुरामा वर्जित हुँदै हुर्किनेक्रममा कवितालाई ब्राह्मण केटासँग बिहे गर्न मन लाग्दैन थियो । आमासँग कहिलेकाहीँ यसबारे भन्थिन् पनि । नभन्दै पछि त्यस्तै हुन पुग्यो । पत्रकार पर्वतसँग अन्तरजातीय बिहे गरेकी कविताले लामो समय माइतीसँग कुरा गर्न पाइनन् । बिहे गरेको केही वर्षसम्म भने म्यासेजमा उनलाई पटक–पटक धम्की आउँथ्यो । म्यासेजमा ‘थ्रेट’ आउन थालेपछि उनले सिम नै निकालेर फाल्नुपर्ने अवस्था आयो ।

सङ्घर्षकै क्रममा उनका लागि परिवारको ढोका त खुल्यो तर बिहे गरेको १२ वर्ष बित्नै लाग्दा पनि माइती पक्षको हृदयले स्वागत गरेन । ‘मेरो बुबा कट्टर ब्राह्मण हो, धेरै नियम–कानुनले मलाई थुप्रै कुरामा वर्जित गरेको थियो’, कविता भन्छिन्, ‘१२ वर्षमा खोला पनि फर्केर आउँछ भन्थे, त्यस्तै भयो । अहिले माइत जाँदा बुबासँग कुरा हुन्छ तर समाजले भने हामीमा नजर लगाइरहेको हुन्छ । म त्यहाँ जाँदा बुबालाई कति धेरै असर परेको छ भन्ने कुरा मैले महसुस गरेकी छु ।’

अहिले पर्वत पनि ससुराली जान्छन्, कविता र उनकी छोरी पनि माइत–मावल जान्छन् । तर उनीहरूमाथि त्यहाँ विभेद नै छ । नातिनीलाई भान्सा कोठामा पस्न नदिएर सासूआमाले विभेद गरेको पर्वत बताउँछन् । ‘हुन त उहाँहरूले लामो समय जातीय विभेद देख्नु भयो, चट्टै हटाउन गाह्रो होला’, उनी भन्छन्, ‘म एडजस्ट गर्न सकुँला तर मेरी छोरी भान्सामा पसिदिँदा उहाँहरूले गरेको विभेदले छोरी रुइन् । हाम्रा भावी पुस्तालाई यस्ता कुराहरूबाट टाढै राखेको राम्रो हुन्छ ।’

कलातकारिकाको माध्यमबाट जातीय छुवाछुतविरुद्धको आन्दोलनमा सघाउ भूमिका खेल्दै आएको अर्को जोडी हो, जीवन भट्टराई र लक्ष्मी बर्देवा । उनीहरूको भेट एन्टेना फाउन्डेसनले गरेको रेडियो नाटकका क्रममा भेट भयो । सुरुमा दिदी–भाइजस्तो सम्बन्धमा भेटिएका उनीहरूको सहकार्यले प्रेम, लिभिङ टुगेदर हुँदै विवाहसम्मको रूप लियो । प्रेम हुँदादेखि नै उनीहरूले आफ्नो प्रेमले सफलता पाउला भन्ने सोचेका थिएनन्, तर उनीहरूले २०७४ सालतिर आफ्नो प्रेमलाई विवाहमा रूपान्तरण गरे । उनीहरूलाई लाग्थ्यो, शिक्षित समाजले यी जातीय व्यवस्थाका व्यवहार त्याग्छ, जातलाई लिएर विभेद गर्दैन । तर अझैसम्म पनि जातलाई लिएर हुने हिंसा बढिरहेको देख्दा अनि आफैँले जातीय रूपमा पाएको असमान व्यवहारका कारण जीवन र लक्ष्मी आजित छन् ।

रेडियो नाटकका क्रममा भेटिएका जीवन र लक्ष्मीले सँगै मण्डला थिएटरमा नाटक सिके । नाटक पनि एकसाथ गरे । पछि प्रेम बसेपछि दुई वर्ष लिभिङ टुगेदरमा बसे । त्यसपछि जीवनले विवाह गर्ने निधो बनाएर लक्ष्मीको घरमा कुरा राखे । लक्ष्मीका बुबा पनि अन्तरजातीय विवाह गरेका परिआउने परिस्थितिबारे जानकार थिए । लक्ष्मीका बुबाले उनलाई भने, ‘पछि तपाईँ विरुद्ध हुने विभेदपूर्ण व्यवहारबाट कसरी उम्कनु हुन्छ ?’ त्यस बेला आत्मविश्वासले भरिपूर्ण जवाफ दिएका जीवन बिहेकै कुरा गर्न आफ्नो घर पुगे । आफ्ना बुबालाई लक्ष्मीसँग बिहे गर्न लागेको भन्ने कुरा सुनाएपछि भने उनले नमिठो जवाफ पाए ।

जीवनका बुबाले सामाजिक बाध्यता र पारिवारिक मूल्यमान्यताका कारण अन्तरजातीय विवाह स्वीकार्न नसक्ने जनाए । तर जीवनले आफ्नो साहस अझ बलियो बनाएर लक्ष्मीसँग बिहे गरे । अहिले जीवनको परिवारले दुवैलाई बहिस्कार गरेको छ, बोलचाल छैन । अझै पनि लक्ष्मी र जीवन कलाकारिताबाट होस् वा आफ्नै भोगाइबाट होस् जातीय विभेदलाई जरैबाट हटाउन सङ्घर्ष गरिरहेका छन् ।
–केटिएम दैनिकको अर्काइभबाट