मनोसामाजिक
मनोसामाजिक दुई शब्दहरू “मन” र “समाज” बाट मिलेर बनेको हो । “मन” शब्दले मनको प्रक्रिया अर्थात् मानसिक (मनोवैज्ञानिक) प्रक्रियालाई बुझाउँछ । मनले देखेको वा स्मृतिमा रहेका कुरालाई सोच्ने, बुझ्ने, सम्झने, समस्या हल गर्ने, धारणा बनाउने, संवेगात्मक हुने र निर्णय गर्ने प्रक्रियाहरू गर्दछ ।
समाज भनेको मानिस जन्मने, हुर्कने, परिवार र अन्यबाट प्रभावित हुने, समूहको सहयोग लिने, रीति रिवाज, परम्परा, सामूहिक मूल्य मान्यता, आर्थिक, धार्मिक, सांस्कृतिक, राजनैतिक वातावरण हो । मनोसामाजिक शब्दले मन र सामाजिक वातावरण बीचको गतिशील सम्बन्ध र अन्तरक्रियालाई बुझाउने गर्दछ ।
मनोसामाजिक समस्या
व्यक्तिको मन तथा समाज बीच हुने निरन्तर अन्तरक्रियाले मानिसलाई स्वाभाविक रूपमा प्रभाव पार्दछ । यस अन्तरक्रियामा सन्तुलन नआएमा व्यक्तिमा विभिन्न सामाजिक र संवेगात्मक समस्या आउने गर्दछ जसलाई मनोसामाजिक समस्या भनिन्छ । मनोसामाजिक समस्याले मानिसको दैनिक क्रियाकलाप र अरूसँगको सम्बन्धमा बाधा पुर्याउँछ । यस्ता समस्या र वाधाले मानिसमा पुनः नकारात्मक भावना, सोचाइ, धारणा र व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउने गर्दछ । समस्याले मानिसको मन, शरीर, व्यवहार र अरूसँगको सम्बन्धलाई नकारात्मक असर पार्दछ ।
यी समस्याहरू मानिसको मनमा र उसको सामाजिक सम्बन्धमा हुने भएकोले मनोसामाजिक समस्या भनिन्छ । यस्तो मनोसामाजिक समस्याको सुरुवात मानिसको मन, व्यक्तित्व र सामाजिक तनावले पनि हुन सक्दछ । परिवार र समाजमा विचलन वा समुदायका विभिन्न समूहमा तनाव आएमा यसले त्यस समुदायमा रहेका मानिसहरूको मनोसामाजिक स्वास्थ्यमा हानि पुर्याउने गर्दछ । मनोसामाजिक समस्या सबै उमेर र लिङ्गका मानिसलाई हुन सक्दछ ।
मनोसामाजिक समस्याका कारणहरू
मनोसामाजिक समस्या व्यक्तिको मन र समाज बीच सन्तुलन नहुँदा उत्पन्न हुने भएकोले यसले मानिसको मनोसामाजिक स्वास्थ्यमा असर पार्ने गर्दछ । यसरी सन्तुलन नहुने विभिन्न कारणहरू हुन्छन् । कतिपय कारणहरू आन्तरिक अर्थात् मानिसको मनोवैज्ञानिक पक्षसँग सम्बन्धित छन् भने अन्य कतिपय कारणहरू बाह्य अर्थात् सामाजिक पक्षसँग सम्बन्धित छन् ।
दुर्घटना, भेदभाव र यातना,समान सहभागिता नहुनु, बेरोजगारी, असफलता, बिछोड, बाल्यकालका अप्रिय घटनाहरू, बेवास्ता, अन्तर व्यक्तिगत सम्बन्धमा समस्या, आफ्नो व्यक्तिगत र पेसागत, जीवन सन्तुलित नहुनु, प्रत्यक्ष रूपमा मानव बेचबिखन तथा ओसार पसार, निकृष्ट प्रकारको काममा लगाइनु, बोक्सीको आरोप, दाइजो प्रथा, लागूपदार्थको प्रयोग, प्राकृतिक प्रकोप, दीर्घ(लामो समयका) रोगहरू, कामको उचित मूल्याङ्कन नहुनु, घरेलु हिंसा तथा दुर्व्यवहार, यौन तथा लैङ्गिक हिंसा, कमजोर आर्थिक अवस्था आदि मनोसामाजिक समस्याका कारणहरू हुन ।
मनोसामाजिक समस्याका लक्षणहरू
डर, चिन्ता, पिर, दुःखी हुन, रिस, दिक्क लाग्नु, तनावको महसुस गर्ने, एक्लोपनाको महसुस हुने, संवेगात्मक रूपमा शून्य हुनु, झर्को लाग्नु, कसैसँग पनि अत्यधिक नजिकताको महसुस नहुनु, अलमल्ल पर्नु, निष्क्रिय रहनु, वास्तविकतालाई स्वीकार गर्न कठिनाइ, शक्तिहीन महसुस हुनु, ध्यान केन्द्रित गर्न गाह्रो हुनु, आत्मग्लानि, दिमाग शून्य भएको महसुस हुनु, असहायपनको महसुस गर्नु छटपटी हुने, सुस्तता, अत्यधिक क्रियाशील, रोइरहने, खाना नखाने, एक्लै खेल्ने वा बस्ने, तर्सने, निष्क्रिय हुने, बोल्न डराउने वा नबोल्ने, लागूपदार्थको प्रयोग गर्ने, परिवारदेखि टाढा बस्ने, यौन व्यवहारमा परिवर्तन, जिद्धिपना, अरूलाई विश्वास नगर्ने, गाली गलौच गर्ने आक्रामक व्यवहार देखाउने, आवश्यकता भन्दा बढी सतर्कता अपनाउने,वाकवाकी लाग्ने, खाना खान मन नलाग्ने, बान्ता गर्ने, टाउको दुख्ने, पेट दुख्ने, निन्द्रामा गडबडी चिटचिट पसिना आउने, मुर्छा पर्ने, मुटुको धड्कन बढ्ने, रिँगटा लाग्नु, झाडापखाला लाग्नु, पसिना आउनु, रक्तचाप बढ्नु, थकित महसुस हुनु,विश्वास नगर्ने, जिद्धिपना, स्वीकार नगर्ने, अरूसँगको सम्बन्ध टाढा हुने वा विंग्रदै जाने आदि मनोसामाजिक समस्याका लक्षणहरू हुन ।
यी लक्षणहरू सामान्य अवस्थामा पनि देखिन सक्दछन् । तर लामो समयसम्म बिना कारण देखिन थालेमा र यसले व्यक्तिको भावना, शरीर, व्यवहार र सम्बन्धमा प्रभाव पारी व्यक्तिले आफूले गर्ने दैनिक क्रियाकलाप प्रति चासो नदेखाएमा मनोसामाजिक समस्या उत्पन्न हुन सक्छ ।
मनोविमर्श
समस्यामा परेको व्यक्तिलाई उसको वर्तमान समस्या, असुविधा वा कठिनाइ आदिमा सुधार ल्याउन वा व्यवस्थित गर्नको लागि सम्बन्धित व्यक्ति र मनोविमर्सदाता बीच समस्या समाधानको लागि योजनाबद्ध रूपमा गरिने सीपमा आधारित योजनाबद्ध कुराकानीका साथै Therapeutic क्रियाकलाप मनोविमर्स हो ।
यस प्रक्रियामा दुई बीचको सम्बन्ध एक आपसमा आदर, विभेद रहित, मैत्रीपूर्ण, सहयोगपूर्ण, विश्वासिलो र भर पर्ने हुन्छ । मनोविमर्श प्रक्रियामा समस्या समाधानका लागि कुनै पनि सल्लाह-सुझाव दिइँदैन बरु कुराकानीको माध्यमबाट समस्यामा प्रभावित व्यक्तिलाई संवेगात्मक सहयोग दिदैं उसका समस्या समाधानका लागि उपायहरू खोज्न सहयोग पुर्याउने एउटा प्रक्रिया हो ।
मनोविमर्शमा कुराकानी सहयोगको एउटा प्रमुख माध्यम भए पनि एक मात्र माध्यम चांहि होइन कुराकानी सँगसँगै आवश्यकता अनुसार अरू वैकल्पिक साधन जस्तै- चित्र, खेल, जाँच-सूची, नाटक, भूमिका निर्वाह, आराम आदि प्रयोग हुन्छन् ।
मनोविमर्श कुन कुन क्षेत्रमा प्रयोगमा ल्याइन्छ ?
- मानसिक तथा मनोसामाजिक समस्या
- यौवन अवस्थाको समस्या
- दुर्घटना तथा संकट
- अपाङ्गता तथा असक्षमता
- व्यक्तित्व निर्धारण
- मद्यपान, लागु औषध दुव्र्यशनी
- शारीरिक वृद्धि र विकास
- यौन शोषण तथा यौन दुर्व्यवहार
- बृद्धबृद्धा
- पारिवारिक तथा पारिवारिक समस्या
- एच.आइ.भि तथा एड्स
- मनोविमर्शले पार्ने प्रभावहरू
तत्कालीन प्रभाव
- संवेगात्मक सहयोगद्वारा मनका पीडा कम हुन्छ र आराम मिल्दछ ।
- मुख्य समस्या के हो भन्ने थाहा हुन्छ र अन्तर ज्ञान प्राप्त हुन्छ ।
- समस्या समाधानका उपायहरूको खोजी तथा प्रयोग हुन्छ जसले समस्या समाधानमा सहयोग गर्दछ ।
- आफूमा र अरूमा विश्वास गर्न सक्ने वातावरणको सृजना हुन्छ ।
- समस्याप्रतिका गलत धारणा र मान्यताहरू हराउँछन् । उसले वास्तविकता र आफ्ना भावना तथा धारणामा तुलना गर्न सक्दछ ।
- मेरो रोगको कारण कुनै दैवी शक्ति मात्र हो भन्ने मान्यता यदि भएमा त्यसमा परिवर्तन आउँछ ।
- आफ्नो समस्या आफैँ समाधान गर्न सकिन्छ भन्ने भावनाको विकास हुन्छ जसले गर्दा आत्मबल, आत्म सम्मान बढ्छ ।
दीर्घकालीन प्रभाव
- एउटा समस्यासँग जुध्न वा सामना गर्न सिके पछि सामान्यीकरणको माध्यमबाट अरू त्यस्तै वा अलि भिन्न प्रकारका समस्यासँग जुध्न वा सामना गर्न सक्दछ ।
- समस्याको अवस्था बुझ्न सक्छ । सामना गर्ने व्यवहार सकारात्मक हो कि नकारात्मक हो भनी छुट्टाउन सक्छ । आफ्ना खुबी तथा कमजोरीहरू छुट्टाउन सक्दछ ।
- आरामका तरिकाहरू एक पटक सिके पछि जीवनभर प्रयोग गर्न सक्दछ ।
सामाजिक सहयोग प्रणाली/सञ्जाल मनोविमर्शको क्रममा एक पटक पत्ता लगाएपछि जीवनभर प्रयोग गर्न सक्दछ ।
मनोविमर्सको महत्त्व
मनोविमर्सदाताले मानसिक समस्याको निदानका लागि विभिन्न परीक्षणहरू गरी उपचार गर्दछन् जसबाट मानसिक समस्या दीर्घकालीन रूपमा समाधान हुन्छ ।
यिनीहरूले उपचार गर्दा औषधीको प्रयोग गर्दैनन्, यसको सट्टा अन्य वैकल्पिक मनोवैज्ञानिक सिप तथा सामग्रीहरूको प्रयोग गर्दछन् । मनोशिक्षा दिन्छन् ।
बिरामीको गोपनीयतालाई कायम राख्दछन् । उनीहरूलाई विश्वस्त बनाएर मात्र काम गर्दछन् ।
यिनीहरूले बिरामीलाई मात्र हैन आवश्यकता अनुसार बिरामीको परिवारलाई पनि मनोवैज्ञानिक सहयोग प्रदान गर्दछन् । जसले गर्दा छिटो निको हुन मद्दत पुग्दछ र परिवारमा तनाव पनि कम हुन्छ ।
Psychotherapy अथवा Psycho Counseling अन्य सामान्य Counseling भन्दा फरक हुन्छ । यसमा सल्लाह, सुझाव, आदेश एवं निर्देशन दिने, मूल्याङ्कन गर्ने मात्र हुँदैन ।
यिनीहरूले बिरामीलाई हौसला दिने, आत्मबल बढाउने काम गर्दछन् ।
यिनीहरूले बिरामीलाई अन्तरवैयक्तिक सम्बन्ध र सञ्चारका सीप, समस्या समाधान र निर्णय सीप, तनाव वा स्वव्यवस्थापनका सीप पनि सिकाउँछन् ।
उपचारको क्रममा यिनीहरूले बिरामीलाई रोगको उपचारका लागि सम्बन्धित विज्ञ, डाक्टर वा सेवा केन्द्र जानको लागि भरपर्दो सल्लाह र सूचना दिन्छन् ।
