नेपाली पत्रकारिता क्षेत्रमा बबिता बस्नेत नौलो नाम हैन । विगत ३० वर्षदेखि मिडिया र महिलाको क्षेत्रमा कार्यरत बस्नेत हाल मिडिया एड्भोकेसी ग्रुप (म्याग) र घटना र बिचार साप्ताहिककी सम्पादक हुन् । सूचनामा महिलाको पहुँच बढाउने कार्यमा सक्रिय उनीसँग ग्रामीण देखि अन्तराष्ट्रियस्तर सम्मका महिलासँग काम गरेको अनुभव छ । उनीसँग महिलाको विषयमा केन्द्रित भएर दीपेन्द्र राईले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ ।
महिलाहरूका बारेमा विभिन्न लेखक तथा दार्शनिकहरूले धेरै कुरा भनेका छन्, त्यस मध्येको समानता चाही महिलालाई बुझ्नै सकिँदैन भन्ने छ । महिलालाई बुझ्न किन गाह्रो भएको होला? खास के हुन महिला?
महिलालाई होइन, मान्छेलाई बुझ्न गाह्रो भएको हो । मान्छे मात्रै यस्तो प्राणी हो जसलाई एउटै परिभाषामा बाँध्नै सकिँदैन । हरेक मानिसका अनुहार मात्र होइन प्रवृत्तिहरू फरक छन्, उसका सोच र दृष्टिकोणहरू फरक छन् । कति वर्ष देखि सँगै बसेका मानिसहरू क्षणभरमै छुट्टिन्छन् । वर्षौँ देखि टाढा रहेकाहरू एकार्कासँग नजिक पनि भई रहेका हुन्छन् ।
महिलालाई मात्र होइन, पुरुषलाई पनि बुझ्न त्यतिकै गाह्रो छ । तर महिलालाई बुझ्न गाह्रो छ भनेर पुरुषले लेखि दिए, त्यो डकुमेन्टेड भयो । पुरुषलाई बुझ्न गाह्रो छ भनेर महिलाले लेखेनन् त्यसैले त्यो बाहिर आएन । महिलालाई कसैले प्याजको पत्र जस्तो भनेँ, कसैले रहस्यमयी भनेँ आ-आफ्नो अनुभव अनुसारका कुराहरू बाहिर आए तर पुरुषका प्रति लागेका कुराहरू महिलाले भन्ने र लेख्ने हिम्मत नै गरेनन् । जे जे लागेको भए पनि चुपचाप बसे त्यसैले पुरुषका कुराहरू बाहिर आएनन् ।
तपाईँलाई पुरुषका के कुरा चाही बाहिर आउनु पर्थ्यो या पर्छ जस्तो लाग्छ ?
धेरै छन् । समाजमा पुरुषलाई कि त आँटी, बहादुर, नाम र धन कमाउन सक्ने, लड्न भिड्न सक्ने, परिवारको सुरक्षा गर्न सक्ने रूपमा प्रस्तुत गरियो कि त जाली, फटाहा र बलात्कारीका रूपमा । यी दुवै प्रवृत्ति भन्दा बाहिर धेरै पुरुषहरू छन्, जो ममतामयी छन्, जसले बच्चाहरूको ख्याल गर्छन्, जो बाहिर कमाउन जानु भन्दा घरमै बसेर व्यवहार सम्हालूँ भन्ने चाहना राख्छन् ।
बलात्कारीलाई मृत्यु दण्ड दिनु पर्छ भन्ने सोच राख्ने पुरुषका कुरा कहिल्यै बाहिर आएनन् । महिला या पुरुषबीच त्यस्तो के फरक छ र? भनी समान व्यवहार गर्ने पुरुषहरूका कथा खोजिएको छैन । समतामूलक समाजमा मात्रै आफ्नो र मुलुकको भविष्य देख्ने पुरुषहरूको भूमिकालाई हामीले प्रोत्साहित गरेका छैनौ । समानताको अवधारणा राख्ने पुरुषहरूलाई समाजमा निरुत्साहित गर्ने गरिएको छ । हुन त, यो सबै कुरा शक्तिसँग सम्बन्धित छ । चन्द्र शम्सेरसँग शक्ति थियो, सती प्रथा उन्मुलन गर्दा मानिसहरूले भित्र भित्रै कुरा काटे पनि बाहिर केही भन्न सकेनन् । सम्पत्तिमा छोरा र छोरीको समान अधिकार हुनु पर्छ भन्ने मान्यता राख्ने पुरुषहरू लान्छित भए ।
श्रीमानले बाहिरी मुलुकमा अनेक प्रकारका दुःख कष्ट सहेर कमाएको पैसा लिएर भाग्ने वा खर्च गरी दिने अधिकार ती महिलाहरूलाई छैन । ती महिलाहरू जो एउटाले कमाएको सम्पत्ति अर्कोलाई ख्वाउन तयार छन्, उनीहरू बेइमान त हुन् नै परपीडक पनि हुन । उनीहरू आफैले कमाएको भए जेसुकै गरुँन् केही भएन तर अरूले कमाएको सम्पत्तिको दुरुपयोग त गर्न भएन नि ।
तपाई त गाउँ गाउँ घुम्नु हुन्छ, विदेशतिर पनि त्यतिकै जानु हुन्छ । गाउँ र सहरका महिलामा के फरक छ ?
व्यावसायिक महिलालाई छोडेर हेर्ने हो भनेँ सहरका गृहिणी महिला भन्दा गाउँका महिला बढी सचेत देख्छु । काठमाडौँ, भक्तपुर, ललितपुरका भित्री सहरका धेरै महिलालाई बाहिरी संसारसँग चासो छैन तर दुर गाउँका महिलाहरू दुबई, कतार, मलेसियातिरका कुरा थाहा पाउँछन् ।
हातमा मोबाइल पनि उनीहरूसँगै छ । सूचना र प्रविधिसँग नजिक छन् । त्यो पनि उनीहरूलाई परिस्थितिले बनाएको हो । आफ्नो परिवारको सदस्य बाहिर भएपछि बाहिरी दुनियाँको चासो भयो । हिजो माओवादी द्वन्द्वको बेला परिवारका सदस्य त्यता लाग्दा राजनीतिमा चासो भयो । परिस्थितिले मानिसलाई जान्नु पर्ने बनाउदो रहेछ भन्ने कुराको उदाहरण गाउँका महिला हुन ।
वैदेशिक रोजगारीमा श्रीमान् जाने महिलाहरूको हातमा मोबाइलको कुरा गर्नु भो, महिलाका कारण अहिले धेरैको सम्पत्ति र परिवार दुवै गुमेको अवस्था छ । किन यस्तो भएको होला?
मैँले सुरुमै भनेकी थिएँ कि महिला पुरुषको कुरा भन्दा पनि मानवीय स्वभावको कुरा रहेछ । श्रोतमा पहुँच या साथमा पैसा हुनु र नहुनुले फरक पार्दो रहेछ । वैदेशिक रोजगारमा गएका केही पुरुषका श्रीमतीहरूको सवालमा पनि त्यही भइरहेको छ ।
त्यसो त, सम्बन्धमा समस्या अहिले धेरै मानिसलाई छ जो नेपालमै बस्छन्, अझ श्रीमान् श्रीमती एउटै घरमा बस्छन् । सँगै बसेकाहरू चाही समस्याबाट टाढा छन् भन्ने होइन । छोरा छोरीका लागि, समाजका लागि, नातेदार र आफन्तका लागि एउटै छाना मुनी रहेर जबरजस्ती सम्बन्ध धानेका मानिसहरूको सङ्ख्या हाम्रो मुलुकमा ठुलो छ ।
वैदेशिक रोजगारीमा गएका मानिसका श्रीमतीहरूले अरू कसैसँग सम्बन्ध बढाउन हुन्थ्यो कि हुँदैनथ्यो या हुन्छ कि हुन्न भन्ने कुरा त्यो उहाँहरूको नितान्त व्यक्तिगत कुरा होला । तर श्रीमान्ले बाहिरी मुलुकमा अनेक प्रकारका दुःख कष्ट सहेर कमाएको पैसा लिएर भाग्ने वा खर्च गरी दिने अधिकार ती महिलाहरूलाई छैन । महिलाहरूको पैसा लिनेमा त पुरुषहरूलाई दोषी देख्छु, ती पुरुषहरू जसले अर्काको श्रीमानले कमाएको पैसा आफूले लिनका लागि सम्बन्ध राख्छन् ।
त्यस्तालाई निर्लज्ज नै भन्नु पर्ने हुन्छ । अनि ती महिलाहरू जो एउटाले कमाएको सम्पत्ति अर्कोलाई ख्वाउन तयार छन्, उनीहरू बेइमान त हुन् नै परपीडक पनि हुन । उनीहरू आफैले कमाएको भए जेसुकै गरुँन् केही भएन तर अरूले कमाएको सम्पत्तिको दुरुपयोग त गर्न भएन नि ।
जहाँ सम्म किन यस्तो भएको होला भन्ने सवाल छ, श्रीमान् बाहिर गएका महिला मात्र होइन श्रीमती बाहिर गएका पुरुषहरूमा पनि विचलन त्यतिकै देखिन्छ । सुखी बुढेसकाल बिताउने र बच्चाहरूलाई राम्रो स्कुलमा पढाउने सपना देख्दै बिदेसिएका धेरै महिलाहरूको पनि दुःखको कमाई बच्न सकेको छैन । अब यसलाई ग्लोबलाइजेशनको असर, प्रविधिको प्रयोगमा पहुँच, आर्थिक तथा वैयक्तिक स्वतन्त्रतासँगै इमान्दारीमा कमी भन्नु पर्ला ।
अहिले जसरी सम्बन्ध विच्छेद बढी रहेको छ, के यो महिला सशक्तीकरणकै पाटो हो?
सम्बन्ध विच्छेदलाई महिला सशक्तीकरणको सूचकका रूपमा लिनेहरू पनि छन् तर म चाही यसलाई अलि फरक तरिकाले हेर्छु । महिला सशक्तीकरण भन्दा पनि महिलाहरूको सम्बन्ध प्रतिको बुझाइमा परिवर्तन आइरहेको छ जस्तो लाग्छ । पहिला पहिला सम्बन्ध विच्छेदलाई हामी कहाँ पश्चिमा संस्कार भनिन्थ्यो ।
तर समय क्रममा अब सम्बन्ध विच्छेद पश्चिमा संस्कार नभएर हाम्रै घर घरको कहानी बन्न पुगेको छ । केही वर्ष अघि जब मैँले डडेल्धुराको जिल्ला अदालत अगाडी खुट्टामा चप्पल पनि नलगाई सानो बच्चा बोकेर उभिएकी महिलालाई सम्बन्ध विच्छेदका लागि आएको देखेँ, हामी कहाँ कतिपयले यसलाई पश्चिमा कल्चर भन्ने गरेको कुरा याद आयो । पश्चिमा कल्चर के हो तिनलाई त थाहा पनि थिएन ।
उनले पतिको अंश दाबी पनि गरेकी थिइनन् । कुरा गर्दै जाँदा उनले भनिन—मान्छे त भएन, केलाई चाहियो उसको सम्पत्ति ? मलाई त ऊसँग नबस्न पाए पुग्छ । सोधी खोजी गर्दा थाहा भो उनका पतिको दुब्र्यबहार सहन नसकेर उनले सम्बन्ध विच्छेद चाहेकी रहिछन् । उनी त्यस्तो सशक्तको परिभाषा भित्र पर्ने महिला होइनन् तर श्रीमानको अत्याचार सहन सकिनन् । महिलाले सहनु पर्छ भन्ने हाम्रो हुर्काइ अब अन्याय सहनु हुन्न भन्नेमा परिणत भएको छ । सम्बन्ध विच्छेदलाई सशक्तीकरणको सूचक मानियो भनेँ ती तमाम सशक्त महिलाहरू जसको श्रीमानसँग सम्बन्ध राम्रो छ, उनीहरू प्रति अन्याय हुन्छ । सम्बन्ध भन्ने कुरा मानिसको प्रवृत्तिसँग जोडिने हुनाले ‘लेबल अफ अण्डरस्ट्याण्डीङ्ग’ मिलेन भनेँ सँगै बस्न गाह्रो हुन्छ जस्तो लाग्छ ।
महिलाहरू जति सशक्त भए पनि, आत्मनिर्भर भए पनि, आफ्नो कमाई घर व्यवहारमा खर्च गर्न चाहँदैनन् भन्ने छ नि? के यो सही हो?
मेरो बिचारमा यो आवश्यकताले निर्धारण गर्ने कुरा हो । कतिलाई खर्च नगर्दा पनि पुग्ला तर कति महिलाहरू होलान् जो आफूले खर्च नगरी एक कप चिया पनि खान नपाउलान् । आफ्नो व्यवहार आफैँ धान्दै आएकोले मलाई त खास त्यस्तो अनुभव नै भएन । सङ्गत त्यस्तो भएको हो कि धेरै केटी साथीहरूले छोरा छोरीको स्कुल/कलेजको शुल्क देखि घर व्यवहार आफैले धानेको देख्छु । महिलाको कमाइ भयो भनेँ पुरुषलाई सजिलो हुन्छ जस्तो लाग्छ मलाई त ।
महिलालाई सबै भन्दा मन पर्ने कुरा चाही के होला त ?
सबै महिलाको प्रतिनिधित्व मैँले गर्न सक्छु जस्तो लाग्दैन । कुनै कुरा मन पर्ने नपर्ने भन्ने व्यक्ति पिच्छे फरक हुन सक्छ । तर पनि धेरैले महिलालाई प्रशंसा मन पर्छ भन्ने गर्छन् । प्रशंसाकै कारण कति महिलाहरू फसेका पनि छन् । मलाई चाही सम्मान हो कि जस्तो लाग्छ । कसैले सम्मानित दृष्टिकोणले हेरि दियो भनेँ त्यो मान्छे प्रति महिलाहरूले विश्वास गर्छन् ।
महिलाको कुरा गर्दा सबै भन्दा ठुलो चुनौती के हो ?
चुनौती त धेरै छन् । हाम्रो आमा पुस्तालाई महिलालाई कसरी हेपाइबाट मुक्त गर्ने भन्ने चुनौती थियो । केही हद सम्म यो चुनौती पुरा भयो, हुँदै छ । अब यो देशका सबै महिलाले आत्मसम्मानपूर्वक शिर ठाडो गरेर हिँड्न सक्ने वातावरण निर्माण गर्नु पर्ने चुनौती यो पुस्तालाई देख्छु । यसका लागि महिलाहरूले आफूलाई व्यावसायिक बनाउन जरुरी छ । जो जुन क्षेत्रमा काम गरी रहेको छ, त्यही व्यावसायिक हुने । काम प्रतिको मूल्य मान्यता पनि स्थापित गर्नु छ । घरेलु कामको लागि होस या जहाज उडाउने, मिडिया या सुरक्षा क्षेत्र ।
महिलाले काम गर्छन् भन्ने मान्यता स्थापित गर्ने चुनौती छ । त्यसैले म भन्ने गर्छु, जुन क्षेत्रमा छौँ त्यही मज्जाले लागौँ, कसैकोमा भाँडा माझ्ने काम गरी रहेका छौँ भनेँ पनि टल्काएर माझौँ ताकि महिलाहरू यस्तै त हुन नि भनेर कुनै क्षेत्रमा कसैले प्रश्न उठाउन नसकोस् । हाम्रा परम्परागत सीपहरू धेरै छन् । जस्तो दुना टपरी गाँस्ने, बत्ती कात्ने, जे जे जानिन्छ त्यही गरौँ, बेचौँ र पैसा कमाऔँ, आत्म निर्भरता महिलाको स्वतन्त्रता र आत्मसम्मानका लागि ठुलो कुरा हो ।
गृहिणी र व्यावसायिक महिला मध्ये को बढी सुखी होलान् ?
गृहिणीका चुनौती पनि कम छैनन् । बिना कमाइ, बिना पहिचान सम्पूर्ण घरको काम धान्नु सानो तिनो योगदान होइन । यता व्यावसायिक महिलाको त झन् कुरै नगर्नुस्, घर र बाहिर दुवैको कामको बोझले यसरी थिचिएका छन् कि आफ्नो सुख र खुसीको बारेमा सोच्ने फुर्सद पनि छैन ।
म कहिलेकाहीँ सोच्छु, हामी भन्दा हाम्रा हजुरआमाहरू बढी सुखी र खुसी हुनुहुन्थ्यो होला जस्तो लाग्छ । उहाँहरूले त आफ्नो परिवार रिझाए पुग्थ्यो, अहिलेका व्यावसायिक महिलालाई त व्यावसायिक पनि हुनु छ, घर परिवार पनि धान्नु छ । छोरा छोरी पनि हुर्काउनु छ, सधैँ कामको बोझ । यति हुँदा हुँदै पनि सुख केलाई मान्ने भन्ने कुरा पनि मानिसको सोचमा फरक पर्ने हुँदा यसै भन्न सक्दिन ।
तपाई चाही आफ्नो व्यावसायिक काम बाहेक अरू के गर्नु हुन्छ नि ?
संयुक्त परिवारमा बस्ने भएकाले मैँले घरको काम खासै गर्नु पर्दैन । तर पनि छुट्टीका बेला, फुर्सदका बेला खाना पकाउँछु, लुगा धुन्छु । घरमा खाने चियामा म स्वयं पाक्के हुँ, मलाई आफैले बनाएर चिनी र चिया पत्तिको कम्बीनेशन मिलेको मिठो कालो चिया खानु पर्छ । गाडी आफैँ चलाउँछु । काठमाडौँको ट्राफिकमा ड्राइभर हुनु कम स्ट्रेस फुल छैन ।
तपाई कथा पनि लेख्नुहुन्छ । तपाईँको कथा सङ्ग्रह ‘सम्बन्धहीन सम्बन्धहरू’ मा कुनै न कुनै रूपमा पुरुष धोखाका कुराहरू छन्, तपाईँको नजरमा पुरुषहरू धोखेबाज नै हुन? महिलाले चाहिँ धोखा दिदैनन् ? अनि सम्बन्धहरू साँच्चीकै सम्बन्धहीन छन् ?
होइन, सबै पुरुषहरू धोखेबाज छैनन् न त सबै महिला नै इमान्दार छन् । मानवीय गुण दोषका कुराहरूमा को कस्तो यसै भन्नै सकिँदैन । जहाँ सम्म सम्बन्धको कुरा छ, हो, हाम्रो समाजमा अधिकांश सम्बन्धहरू सम्बन्धहीन बन्दै गएका छन् । राम्रा लुगा लगाएर बाहिर मुसुक्क मुस्कुराउँदै कति मिलेको जोडी होला भन्ने आभास दिने गरी सँगै आफन्तका साँझका पार्टीमा पुग्नेहरू मध्ये धेरैको सम्बन्ध मुस्किलले टिकिरहेको छ । हिजोआज धेरै जोडीहरू एउटै छानो मुनी त छन् तर सँगै छैनन् । सँगै बस्नु र सौहाद्र्धपूर्ण सम्बन्धमा बस्नुबीचको दुरी निकै लामो छ ।
महिला पुरुषको सम्बन्ध महिलाको कारणले बिग्रिन्छ कि पुरुषको कारणले होला ?
तपाईँले सानै देखि जीवन साथीको रूपमा जुन राजकुमार या राजकुमारीको परिकल्पना गर्नुहुन्छ त्यसमा आफूसँग मिल्ने, आफूलाई माया गर्ने मान्छेको अनुभूति लुकेको हुन्छ । जब कुराहरू मिल्दैनन् परिकल्पनामा आफूसँग मिल्ने या माया गर्ने त्यो मान्छे नमिल्ने भएर जान्छ । त्यो दुरी कतै महिलाले देख्लान् कतै पुरुषले देख्लान् । यसैको कारणले सम्बन्ध बिग्रिन्छ भन्ने छैन तर अधिकांश महिलाहरूले सकेसम्म सम्बन्ध जोगाउने कोसिस गरेको देखेको छु मैँले ।
महिला सम्बन्धी बाहिर ल्याउनै पर्ने कुरा चाही के होला ?
महिलालाई सम्मान गर्ने संस्कार हाम्रै समाजमा छ तर हामीले अपमानका कुराहरू मात्रै बढी बाहिर ल्याएका छौँ । ती पनि नभएका होइन, भई रहेकै कुराका रिफ्लेक्शन हुन् । जस्तो, हामीले दाइजोका कारण माइती पक्षलाई अपमानित गरेका कुरा ल्यायौँ तर छोरी आफूलाई दिएका कारण माइतीलाई सम्मान गर्ने कुरा ल्याएनौँ । हाम्रै जनजाति समाजमा छोरी विवाह गरेर दिँदा माइती पक्षले तपाईँहरूले जन्माएर, हुर्काएर, पढाएर यति बनी बनाऊ बनाएकी छोरी हामीले लान पायौँ तपाईँहरू प्रति हामी आभारी छौँ भनेर संस्कार अनुसार ढोग भेट गरिन्छ ।
यस्ता कुराहरू छाप्छाप्ती पार्न पाए छोरीसँगै दाइजो पनि माग्नेहरू आफैमा कति लज्जित हुने थिए होला ? म खोटाङको राई गाउँमा जन्मिएँ, त्यही हुर्किएँ । गाउँमा कति दिदीहरूको विवाह हुँदा केटा पक्षले केटी पक्षसँग आभारी हुँदै हात जोडेको देखेको छु । अहिले पनि जनजाति परिवारमा यही चलन छ । यति राम्रो संस्कार हाम्रै देशमा छ, अनि यही देशमा कति बुहारीहरू दाइजोका नाममा मानसिक रूपमा प्रताडित मात्र छैनन्, शारीरिक रूपमा जलाइएका पनि छन् । राम्रा अभ्यासहरू हामीले बाहिर ल्याउन सकेका छैनौँ ।
अन्त्यमा, युवा पुस्ताका महिलाहरूलाई के भन्नु हुन्छ ?
विवाह गर्न हतार नगर्नुस् भन्छु । युवा उमेरमा एउटा सपना हुन्छ, राम्रो दुलाहा रोज्ने, विवाह गर्ने । जुन सपना खराब चाही होइन तर यो पुरा सपना पनि होइन, आधा सपना हो । अबका महिलाहरूले पहिला आत्मनिर्भर भएर विवाहको सपना देख्नु पर्छ जुन प्रायः पुरुषहरूले देख्छन् । भोलि जे पनि हुन सक्छ, घर परिवार मैले चलाउनु पर्छ, बाबु आमालाई बुढेसकालमा मैले हेर्नु पर्छ, छोरा छोरी पढाउनु पर्छ, करियर पनि बनाउनु पर्छ भन्ने सोच राखेर अघि बढ्नु पर्छ ।
जब हामी सम्पत्ति लगायतका सबै कुरामा समान अधिकारको कुरा गर्छौँ भनेँ निश्चय नै हाम्रा कर्तव्यहरू पनि समान हुनु पर्छ । सबै अधिकारको दाबी गर्ने अनि बुढेसकालमा बाबु आमा हेर्ने काम त दाजुभाइको हो नि भन्न मिल्दैन । हामीले उत्तरदायित्व लिन सक्नु पर्छ । त्यसका लागि महिलाहरू आफ्नो खुट्टामा उभिन आवश्यक छ । त्यसैले युवा महिलाहरूलाई दुलाहा भन्दा पहिला आत्मनिर्भरताको सपना देख्न आग्रह गर्छु । सँगसँगै देखे पनि हुन्छ तर आफ्नो खुट्टामा चाही उभिनु पर्यो । फेरि पनि दोहोर्याउँछु, महिलालाई आत्मसम्मानपूर्ण जीवन बाँच्नका लागि आर्थिक रूपले सक्षम हुन जरुरी छ ।