हामीमध्ये धेरैले क्यान्सरको कारणले आफन्त तथा साथीभाइ गुमाइरहेका छौँ । क्यान्सर नसर्ने जोखिमयुक्त रोग मानिन्छ । नेपालमा क्यान्सर रोगीका सङ्ख्या बढ्दो क्रममै छ । क्यान्सर विभिन्न कारणले लाग्ने हुन्छ ।

जुनसुकै कारणले क्यान्सर लागे पनि सुरुमा यसको पहिचान गरेर समयमै उपचार गर्न सके यसलाई निको पार्न सकिन्छ । तर, जनचेतनाको अभावले गर्दा मानिसहरू क्यान्सर लागेर भन्दा पनि समयमा उपचार नगराएको कारण ज्यान गुमाउन बाध्य छन् ।

विश्व क्यान्सर दिवसको अवसरमा क्यान्सर भनेको के हो, यसका लक्षण र उपचार विधिसँग सम्बन्धित रहेर विराट मेडिकल कलेज तथा शिक्षण अस्पतालका उप प्राध्यापक तथा अन्कोलोजिस्ट (क्यान्सर रोग विशेषज्ञ) सुलभ सापकोटासँग निशा ओलीले गरेको कुराकानीको सम्पादित अं‌श 

क्यान्सर भनेको के हो ?

शरीरमा हजारौँको सङ्ख्यामा कोशिका हुन्छन् । शरीरको विकासको क्रममा कोषिकाहरूको अनियन्त्रित रूपमा बढ्दै जान्छन् । कोषिकाहरू बढेर शरीरका अन्य भागमा एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा सर्दै फैलिने क्रमलाई क्यान्सर भनिन्छ ।

क्यान्सर कति प्रकारका हुन्छन् ? शरीरका कुन कुन भागमा क्यान्सर लाग्न सक्छ ?

क्यान्सरलाई सामान्यता दुई प्रकारले बुझ्न सकिन्छ । एउटा रगत सम्बन्धी क्यान्सर हुनसक्छ र अर्को रगत बाहेकका शरीरमा हुने अन्य अङ्गमा सम्बन्धित क्यान्सर हुनसक्छ । रगतको क्यान्सरका साथै, फोक्सो, आन्द्रा, मुख तथा महिलाहरूमा पाठेघर तथा स्तनका क्यान्सर शरीरमा देखिने मध्ये केही क्यान्सर हुन् ।

क्यान्सर रोग हुने जोखिम समूहमा को को पर्छन् ?

क्यान्सर जो सुकै तथा सानो बच्चाहरू देखि लिएर वृद्ध वृद्धा अर्थात् जुनसुकै उमेरका मानिसलाई हुनसक्छ । तर, कुनै क्यान्सर उमेरका कारण पनि हुनसक्छ । बच्चाहरूमा प्राय रगत सम्बन्धी क्यान्सर हुनसक्छ । उमेर बढ्दै गएसँगै कलेजो, आन्द्रा र बोसे आन्द्रा सम्बन्धित क्यान्सर हुने जोखिम धेरै हुनसक्छ । त्यस्तै, प्राय महिलामा महिनावारी रोकिने समयमा वा रोकिएपछि पाठेघरसम्बन्धी क्यान्सर हुने सम्भावना अधिक हुन्छ ।

क्यान्सर हुने मुख्य कारण के हो ?

प्राय शरीरमा हुने कोशिकाको क्रोमोजोम (जसले वंश पहिचान गराउँछ) मा समस्या आएको कारण क्यान्सर हुने गर्छ । क्यान्सरको मुख्य कारण पत्ता लगाउन निकै गाह्रो हुनसक्छ । क्यान्सर विभिन्न कारणले हुने गर्छ । कसेलाई सङ्क्रमणको कारण, रेडिएसनको कारण, लामो समय कुनै औषधीको सेवन, लागुपदार्थको सेवन, लामो समयसम्म कीटाणुनाशकको सम्पर्कमा रहेका (विशेष गरी किसान) वा जीवनशैलीको कारण पनि क्यान्सर हुनसक्छ ।

अत्यधिक चुरोट तथा सुर्ती जन्य पदार्थको सेवन, रक्सीको सेवनका कारण पनि क्यान्सर हुने जोखिम रहन्छ । यस्ता पदार्थमा तिन सय भन्दा बढी क्यान्सर गराउन सक्ने पदार्थ समावेश हुन्छन् । जसले गर्दा ओठ, मुख देखि लिएर फोक्सोसम्मको क्यान्सर गराउन सक्छन् । क्यान्सर वंशाणुगत कारण पनि हुनसक्छ । परिवारको कुनै एक सदस्यमा क्यान्सर भएको छ भने अन्यलाई पनि हुनसक्ने सम्भावना भने रहन सक्छ ।

कस्ता लक्षण देखिएमा क्यान्सर भएको शङ्का गर्न सकिन्छ ?

शरीरमा कुनै ठाउँमा मासुको डल्ला विकास हुन थालेमा, रगत सम्बन्धी कुनै रोग देखापरेमा, लामो समय देखि दुब्लाउँदै गएमा, खाना नरुच्ने, खाना खाइरहेपनि दुब्लाउँदै गएमा, लामो समय (एक वा दुई महिना भन्दा धेरै) ज्वरो आइरहेमा, महिलाहरूमा स्तनमा केही गाँठो वा असहज महसुस भएमा, महिनावारीमा गडबडी हुने, अत्यधिक रक्तश्राव हुने जस्ता लक्षण देखिएमा सामान्यत क्यान्सर भएको पो हो कि भनेर शङ्का गर्न सकिन्छ । यस्ता लक्षण देखिएमा मानिसले एक पटक क्यान्सर भएको नभएको पत्ता लगाउनका लागी अनिवार्य जाँच गराउन आउनुपर्ने हुन्छ ।

क्यान्सर भएमा गरिने जाँच र यसको उपचार विधि के के हुन् ?

प्राय अस्पताल आएका बिरामीलाई सामान्य सोध पुछ गरेर रोग पत्ता लगाउन कोसिस गरिन्छ । त्यसपछि क्यान्सर हो वा हुनसक्ने शङ्का लागेमा कुन प्रकारको क्यान्सर हो, त्यस अनुसार जाँच गरिन्छ । मासुको क्यान्सर भएमा मासुको डल्लाको जाँच गर्ने (बायोप्सी), रगत सम्बन्धी बोनम्यारो जाँच गरिन्छ ।

क्यान्सर अगाडीकै चरणमा पत्ता लगाउन सकिए पूर्ण रूपमा क्यान्सरलाई निर्मूल गर्न सकिन्छ । र, एड्भान्ड स्टेजमा क्यान्सर पत्ता लगेमा पुरै निको नभए पनि यसलाई केही हदसम्म नियन्त्रण गर्न सकिन्छ । यी जाँच गरिसकेर क्यान्सर पत्ता लागेमा क्यान्सरलाई शल्यक्रिया मार्फत हटाइन्छ । र, यदि अपरेसन गरेर पनि क्यान्सरको केही भाग बाँकी भएको खण्डमा रेडिएसन गरिन्छ तथा क्यान्सर शरीरको अन्य भागमा फैलिसकेको भए वा सानो भएका कारण नदेखिने भएमा केमोथेरापी विधिबाट क्यान्सरका बिरामीको उपचार गरिन्छ ।

यसबाहेक क्यान्सरको उपचार गर्न सकिने नयाँ पद्धति पनि विकास भइरहेका छन् । क्यान्सरलाई इम्युनोथेरापी, बायोलोजिक थेरापी तथा हर्मोनल थेरापीबाट पनि उपचार गर्न सकिन्छ ।

विराट शिक्षण अस्पतालमा क्यान्सरको कुन कुन उपचार सम्भव छन् ?

विराट शिक्षण अस्पतालमा क्यान्सरको उपचार सुरु गरेको डेढ वर्ष जति भएको छ । अस्पतालमा क्यान्सरको उपचार गराउन आउने तथा केमोथेरापी लिन आउने बिरामी धेरै छन् । उपचार पछि धेरै जसो बिरामी निको भएर समेत फर्किसक्नु भएको छ । अस्पतालमा क्यान्सरको उपचार रेडिएसन थेरापी बाहेकका शल्यक्रिया विधि, केमोथेरापी इम्युनोथेरापी, बायोलोजिक थेरापी तथा हर्मोनल थेरापी उपलब्ध छन् । र, एक वर्ष भित्रमा रेडिएसन थेरापी पनि अस्पतालमा सञ्चालनमा आउने भएको छ ।

क्यान्सरबाट निको भएमा बिरामीको आयु कति सम्म हुन्छ ?

क्यान्सर लागेर समयमा उपचार गरी पूर्ण रूपमा निको भएमा बिरामीको आयु सामान्य मानिस जस्तो र मानिस स्वस्थ पनि हुनसक्छ । तर, एड्भान्ड स्टेजमा पुगेको क्यान्सरको बिरामीको आयु पाँच वर्ष भन्दा कम वा बढी पनि हुनसक्छ ।

एक पटक निको भएपछि पुन क्यान्सर लाग्न सक्छ ?

शरीरको भागमा लागेको क्यान्सर छ भने निको भएपछि पनि रगत सम्बन्धी क्यान्सर हुने सम्भावना तिन प्रतिशत देखि पाँच प्रतिशत सम्म हुन्छ । अध्ययनको आधारमा हेर्नुपर्दा रगत बाहेकका शरीरमा अन्य भागमा लागेको क्यान्सर भएको छ र, उपचार गरेर निको भएका छन् भने १० देखि २० वर्षको अन्तरालमा उनीहरूलाई रगत सम्बन्धी क्यान्सर हुने सम्भावना देखिएको छ ।

एक पटक निको भएपछि शरीरकै भागमा पुन क्यान्सर हुन्छ भन्ने हुँदैन । तर, यदि कुनै वंशाणुगत कारणले भने एकै मानिसमा शरीरको विभिन्न भागमा दुई वा सो भन्दा बढी पनि क्यान्सर भएको हुनसक्छ । जुन एकै पटकमा वा समय अन्तरालमा देखिँदै पनि जान सक्छ । साथै, रगत सम्बन्धी क्यान्सर हुनेहरूमा अन्य क्यान्सर हुने सम्भावना रहे पनि निकै कम मात्रामा मात्र भएको पाइएको छ ।

क्यान्सर सम्बन्धी मानिसमा जनचेतना कस्तो छ ? जनचेतना बढाउन के गर्न सकिन्छ ?

अस्पताल आएका क्यान्सरका बिरामी तथा आफन्तमा केही क्यान्सर सम्बन्धी जनचेतना राम्रो छ भन्ने अवश्य महसुस हुन्छ । क्यान्सरको मुख्य पार्ट भनेको उपचारको पार्ट हो । उपचारको समयमा केही समस्या भने अवश्य आउन सक्छ । कोही बाहिरबाट आएको बिरामी हुन सक्छन्, कसैको आर्थिक अवस्था कमजोर हुनसक्छ, कसैलाई थाहा नभएको पनि हुनसक्छ, कसैलाई क्यान्सर भएको थाहा नभएर अन्य उपचार गरिरहेको पनि हुनसक्छ ।

जनचेतना बढाउनका लागी गाउँ सहर, अस्पताल, कम्युनिटी लेभल तथा विभिन्न ठाउँमा प्रचार प्रसार गर्ने, क्लबहरूको सहयतामा सचेतना जगाउने अभियान चलाउने, क्यान्सरको स्क्रिनिङ्ग गर्ने गर्नुपर्छ । सबै प्रकारको क्यान्सरको बारेमा जनचेतना फैलाउन गाह्रो हुनसक्छ तर, पाठेघर, फोक्सो सम्बन्धी प्रमुख क्यान्सर वा जसको कारण धेरै मानिसको ज्यान गइरहेको छ वा  जान सक्ने सम्भावना धेरै छ ती क्यान्सरको बारेमा फोकस गरेर मानिसमा जनचेतना बढाउन जरुरी छ ।