हरेक वर्ष भाद्र शुक्ल पूर्णिमाका दिन देखि सोह्र श्राद्ध अर्थात पितृ पक्ष सुरु हुने गर्दछ ।आगामी बुधबारदेखि सोह्र श्राद्ध प्रारम्भ हुँदैछ । पितृकार्यलाई शास्त्रमा देवकार्यभन्दा पनि उच्च कोटिमा राखिएको छ । माओली प्रधान हुने भएकाले सोह्र श्राद्धलाई महालय श्राद्ध पनि भनिएको छ ।
विशेष परिस्थितिमा श्राद्ध गर्न र गराउन अवरोध आउनसक्ने पूर्वानुमान गरि धर्म सिन्धु, निर्णय सिन्धु लगाएतका ग्रन्थ हरुको रचना पनि गरिएको छ । यदि विशेष परिस्थितिमा श्राद्धकार्य समयमै सम्पन्न गर्नसकिएन भने कहिले र कसरी गर्ने भन्ने निर्णय सिन्धु, धर्म सिन्धु लगाएतका अन्य पुराण तथा उपपुराण हरुमा प्रष्ट रुपमा उल्लेख गरिएको छ ।
आधुनिकीकरणको प्रयोग गरेर गर्न हुने र नहुने दुबै विषयमा बहस भैरहेको छ । शास्त्रीय प्रमाण अनुसार श्राद्धकार्य गर्न नसक्ने अवस्थामा के गर्ने भनेर पहिले नै नियम बनिसकेकाले शास्त्रको नियम अनुसार नै गर्नुपर्ने धारणा सहित आधुनिकीकरण प्रयोग गरेर कुनैपनि प्रकारका धार्मिक कार्य गर्ने नहुने धारणा विज्ञहरुले व्यक्त गरेका छन् ।
मानव जातिको इतिहासमै पहिलोपटक विश्वभर एकैपटक यतिठूलो महामारीको सामना गर्नुपरेको यो पहिलो इतिहास हो । समय समयमा अन्य महामारीबाट एकैपटक धेरैमानिसहरुको मृत्यु भएको इतिहास पनि छ तर विश्वभरका मानिसहरु लाई एकैसाथ प्रभाव पार्ने गरी कुनैपनि प्रकारका महामारीको इतिहास भेटिदैन ।
हाम्रा ऋषि महर्षीहरुले यस्तो प्रकारका महामारी आउनसक्ने छ भन्दै विकल्पका रुपमा अन्य ग्रन्थको पनि रचना गरेका थिए जुन ग्रन्थमा के गर्ने र के नगर्ने भन्ने विषयको प्रस्ट रुपमा निर्णय गरिएको छ । अहिले नेपाल लगाएत विश्व नै कोरोना (कोभिड १९) को चपेटामा छ । यस्तो परिस्थितिमा कसरी पितृकार्य गर्ने भन्नेबारे बहस चलिरहेको छ ।
आधुनिकीकरणको प्रयोग गरेर गर्न हुने र नहुने दुबै विषयमा बहस भैरहेको छ । शास्त्रीय प्रमाण अनुसार श्राद्धकार्य गर्न नसक्ने अवस्थामा के गर्ने भनेर पहिले नै नियम बनिसकेकाले शास्त्रको नियम अनुसार नै गर्नुपर्ने धारणा सहित आधुनिकीकरण प्रयोग गरेर कुनैपनि प्रकारका धार्मिक कार्य गर्ने नहुने धारणा विज्ञहरुले व्यक्त गरेका छन् ।
सोह्र श्राद्धको यो समयमा अर्थात् भदौभरि सिंह राशिमा सूर्य रहन्छन्। असोजमा पुरुषोत्तम मास परेकाले शास्त्रअनुसार रोकिएको श्राद्ध गर्नु हुँदैन। ‘त्यसैले शास्त्रले दिएका विकल्पअनुसार आश्विन शुक्ल प्रतिपदादेखि पञ्चमीसम्म गर्न सकिन्छ ।
मलमासका कारणले गर्दा यस वर्ष कार्तिकमा दशै परेकाले कार्तिकमा पनि रोकिएको स्राद्ध गर्न सकिने नियम छ । विज्ञ भन्छन ‘त्यो बेला पनि समय असहज भए गाइ तिहारे औंसीमा र त्यति बेला पनि नभए मंसिर लाग्ने संक्रान्तिअघि सम्म गर्न मिल्ने विकल्प छ । यति विकल्प हुँदाहुदै आधुनिकीकरणको प्रयोग गरेर धार्मिक कार्य गर्दा विधिवत् नहुने हुँदा यसरी गरिएको फल नहुने उनीहरुको दावी छ।
देवयो-नि र पितृयोनि एउटा यस्तो यो-नि हो जसले टाढाबाट भनिएका कुराहरु सुन्ने टाढैबाट गरिएको पूजा ग्रहण गर्ने र टाढाबाटै गरिएको स्तुतिबाट पनि प्रसन्न हुन्छन् । देवता र पितृहरु सुगन्धित तथा भावबाट नै तृप्त हुन्छन् ।
जस्तै मनुष्यको आहार अन्न भए जस्तै पितृहरुको आहार भनेको अन्नको सारतत्त्व हो । जसरी गौशालामा छुट्टिएर बसेको आमालाई बाच्छीले कुनै न कुनै प्रकारले खोजिगरेर भेटाउदछन भने मन्त्र, आहुति, द्रव्यहरुको पितृहरुले आफु निवास गरीरहेको स्थानमा कुनै न कुनै प्रकारले पुगेर ग्रहण गरिरहेका हुन्छन् । आफ्ना पितृहरुको तिथि अनुसार श्राद्ध गरेपछि पितृ प्रसन्न भएर परिवारमा उनीहरुको सन्तानको आयु वृद्धि भएर जान्छ भने धनधान्य सन्तान सुख मिल्ने कुरा शास्त्रमा उल्लेख गरिएको छ ।
महर्षि याज्ञवल्क्यले आफ्नो याज्ञवल्क्य स्मृतिमा लेखेका छन्– पितृहरु श्राद्धबाट नै तृप्त हुन्छन् र तृप्त आत्माले दिएको आशिर्वादले हाम्रो आयु, धन, विद्या, स्वर्ग, मोक्ष, राज्य एवं अन्य सबै सुखभोग गर्न पाउने कुरा उल्लेख गरेका छन् । श्राद्धचन्द्रिका नामक पुस्तकमा कर्मपुराणको मध्यभागबाट भनिएको छ– श्राद्धभन्दा ठूलो अरु कुनै पनि कुराहरुबाट नहुने उल्लेख गरिएको छ । त्यसैले हरेक मनुष्यले जसरी भए पनि श्राद्धको कर्म गर्नु नै पर्ने कुरा शास्त्रले अह्राएको छ ।
स्कन्दपुराणको नगरखण्डमा बताइएको छ कि– श्राद्धमा प्रयोग भएका कुनै पनि वस्तुहरु व्यर्थ नजाने भएकोले श्राद्ध अवश्य गर्नु पर्ने बताइएको छ । हाम्रो धर्मशास्त्रमा श्राद्ध सम्बन्धी कुराहरु यति धेरै विस्तारमा बताइएको छ कि श्राद्धमा गरिने सानो भन्दा सानो कुराको सूक्ष्म मीमांसा र समीक्षा गरिएको छ । श्राद्ध माता, पिता एवं अन्य पूर्वजहरुको निमित्त श्रद्धापूर्वक गरिने दान नै श्राद्ध हो । शास्त्रमा भनिएको पनि छ–
देशे काले च पात्रे च श्रद्धया विधिना च यत् ।
पितृनुद्दिश्य विप्रेभ्यो दत्त श्राद्धमुदाहृतम् ।।
शास्त्र अनुसार पिताको श्राद्ध पुत्रले नै गर्नुपर्ने बताइएको छ । यदि छोरा नभएको अवस्थामा पत्नीबाट पनि श्राद्ध गर्नु पर्ने नियम बताइएको छ । पत्नी नभएको अवस्थामा भाई र यदि भाईको पनि अभाव भएमा जामाता (ज्वाई) पनि श्राद्धका अधिकारी हुन्छन् । आमाको श्राद्ध पिताको श्राद्धसँग नै गर्नु पर्ने हुन्छ ।
मत्स्यपुराणका अनुसार श्राद्ध गर्नका लागि सबैभन्दा राम्रो समय मध्याह्नकाललाई मानिन्छ । श्राद्ध गर्ने समयमा तीन कुरा अत्यन्त आवश्यक हुन्छन् । रीस, अपवित्रता र हतारलाई त्याग गरी शुद्धपवित्र भावना सहित श्राद्ध गर्नु पर्ने कुरा शास्त्रमा वर्णन गरिएको छ । श्राद्धकर्ताले ताम्बुलभक्षण, तेलमालिस, उपवास तथा अन्यत्रबाट ल्याइएको अन्न पनि खान निषेध गरिएको छ ।
श्राद्धभोजन गर्ने व्यक्तिहरुले पनि २ पटक भोजन गर्नु नहुने र श्राद्धको दिन यात्राको लागि पनि वर्जित गरिएको छ । त्यसैगरी दान लिन, हवन गर्न, हिंसादि कर्ममा लिप्तता पनि शास्त्रनिषिद्ध गरिएका छ । श्राद्धमा प्रयोग गरिने अन्नको बारेमा पनि शास्त्रमा व्यापक रुपमा चर्चा गरिएको छ । श्राद्धको दिन कालो दाल, तील, जौँ, सामा, चामल, दूध, मह, गौँ, चिनी, कपूर, अमला, कटहर, अनार, नरिवल, सुपारी, तुलसी, कागती, पीपल लगायतका वस्तुहरुको प्रयोग गर्नु अत्यन्त राम्रो हुने कुरा उल्लेख गरिएको छ । उक्त पुराणका अनुसार सात्विक अन्न वा फलबाट पितृलाई तृप्त गराउनु पर्ने कुरा बताइएको छ । भनिएको पनि छ– श्राद्धका अवसरमा कदम, कबेडा, बेलपत्र, करवीर, रातो तथा कालो रंगका फूल एवं धेरै बस्ना आउने सबै फूलहरु श्राद्धमा वर्जित गरिएको छ ।
श्राद्धका लागि उपयुक्त मानिएको कमल, मालती, जुही, चम्पाका साथै बास्ना आउने सेतो फूलहरु तथा तुलसी या भृङ्गराजको प्रयोग गर्न हुने बताइएको छ । श्राद्धचन्द्रिका नामक ग्रन्थमा केराको पातमा भोजन गर्न नहुने तर श्राद्ध बाहेकका अन्य क्रियाकलाप भने गर्न हुने कुरा उल्लेख गरिएको छ । श्राद्ध–भोजनका लागि पात्रको रुपमा सुन, चाँदी, काँस, तामा र पातलाई सर्वोपरि मानिएको छ । त्यसैगरी आसनका रुपमा रेसमी वस्त्र, ऊन, काठ, कुशको आसनलाई उत्तम मानिएको छ । निषिद्ध काठका रुपमा पलाँस, वर, पीपल, मौवा आदिको आसनमा बसेर भोजन गर्न नहुने कुरा बताइएको छ ।
वैदिक परम्परा अनुसार श्राद्धका चार विधि वर्णन गरिएको छ । ती पिण्डदान, हवन, तर्पण, ब्रह्मण भोजन हुन् । यो नियम अनुसार सम्भव भएमा पिण्डदान र हवन गर्न सकिनेछ । यदि असम्भव अवस्थामा पिण्डदान पनि छाड्न सकिन्छ तर तर्पण र ब्राह्मणभोजन गराउनु पर्ने हुन्छ । तर्पण र ब्राह्मणभोजनलाई मुख्य अंग मानिएको छ । पितृहरुको नाममा केहि पनि गर्न नसक्नेले तिथि परेको दिनमा ब्राह्मणभोजन र दक्षिणादान मात्र गरे पनि पितृहरु तृप्त हुन्छन् भन्ने कुरा मार्कण्डेय पुराणमा बताइएको छ । कुनै पनि प्रकारको पितृकार्य नगर्नेहरुका लागि पितृहरुले लाचार भएर उक्त परिवारको रक्तपान गर्दछन् भन्ने कुरा पनि बताइएको छ ।
आश्विन कृष्ण पक्षको प्रतिपदादेखि औँसीसम्म ब्रह्माण्डको ऊर्जा तथा त्यो ऊर्जासँग पितृहरुको प्राण पृथ्वीमा व्याप्त हुन्छ । पितृपक्षमा पितृहरु श्राद्ध, तर्पण पाउने आशामा आप्mनो सम्बन्धित श्राद्धकर्ताको घरमा सूक्ष्म शरीरले घुमीरहन्छन् । तसर्थ १६ दिन, ११ दिन, ७ दिन, ५ दिन, ३ दिन अथवा १ दिन श्राद्ध तर्पण गर्ने विधान छ । शक्ति एवं परिस्थिति अनुसार १ दिन त अनिवार्य नै गर्नुपर्दछ । अन्यथा पितृहरु श्राद्धकर्ताको पुण्यहरण गरी दारुण नामको श्राप दिएर निरास हुँदै जान्छन् भन्ने कुरा निर्णयसिन्धुमा बताइएको छ ।
वृश्चिके मसतीक्रान्ते पितरौ देवतैः सह ।
निःश्वास्य प्रतिगच्छन्ति श्रापं दत्वा सुदारुणम् ।।
