प्रत्येक वर्ष श्रावण शुक्ल पञ्चमीका दिन मनाइने नागपञ्चमी शनिबारका दिन हिन्दू धर्म अनुसार नागको तस्बिरसहित पूजाअर्चना गरी घरका मूलढोकामा टाँसेर मनाइँदैछ ।
यसदिन ढोकाको दुवैतिर गोबर लगाएर नागको फोटो टाँसिन्छ । जल दूध र घिउले सर्पलाई स्नान गराइन्छ । गहुँ दुवो धानको लावा दही चामलको दूध आदिले नागको पूजा गरिन्छ। कालो रङको सर्पको विशेष पूजा गरिन्छ भन्ने लेखिएको छ । नागको पूजा गर्नाले सात कुलपर्यन्त सर्पदेखि भए रहँदैन।
यसरी नागको तस्बिर टाँस्दा वर्षभर घरमा नाग, सर्प, बिच्छी लगायतका जीवले दुःख नदिनुका साथै अग्नि, मेघ र चट्याङको भयबाट पनि बच्न सकिन्छ भन्ने धार्मिक विश्वास छ । नाग पूजाको प्रचलन वैदिक कालदेखि नै सुरु भएको हो ।
वैदिक मान्यताअनुसार नागलाई सर्पको राजा मानिन्छ । नाग रिसाए भने पानीको अभाव हुने भएकाले पानीका लागि पनि नागलाई खुशी पार्न पूजा गर्ने परम्परा बसेको हो । काठमाडौँ पशुपतिको वासुकी, नक्सालको नागपोखरी, टौदह, ललितपुरको धापाखेलमा रहेको नागदह लगायत देशका विभिन्न नाग मन्दिरमा नागपञ्चमीको पूजा गर्नेहरुको घुइँचो लाग्छ ।
नागपञ्चमीका बारेमा दुईवटा कथा निकै प्रचलित छन्:
एउटा किसान खेत जोतिरहेको थियो । अचानक उस्को हलोको फाली कुनै सर्पको प्वालमा गएर धस्यो जस्ले गर्दा प्वालमा जति सर्प थिए सबै मरे । केहिबेरमा जब ती सर्पहरूको आमा आईन तव आफ्नो बच्चाहरुलाई मरेको देखेर किसानको सबै परिवारलाई टोकी दिईन्। त्यति गर्दापनि उसको रिस शान्त भएन अब किसानको विवाह गरेर गएकी छोरी बाँकी रही त्यसलाई पनि डसेर मारिदिन भनि त्यसको घरतर्फ जाँदा किसानको छोरीले नागको पूजा गर्न भनि सबै सामान तयार पारी आँखा चिम्ली नागको ध्यान गरिराखेकी थिहि। नागिनाी त्यहाँ पुग्दा अलि पर चन्दन, अक्षता र दूध राखिएको देखि नागिनीले चन्दन आफ्नो शरीरमा लगाइन् र दूध- चामल सेवन गरिन्। यत्तिकैमा उनको रिस मर्यो र आफ्नो पूजा सत्कार देखेर नागिनी ती केटीसँग विशेष रूपले प्रसन्न भईन ।
जब किसानको छोरिले ध्यान सकेपछि आँखा खोलिन तब उनको परिवारको नाश भएको समचार पाइन। केटीलाई धेरै दुःख लाग्यो उनले नागिनीसँग प्रार्थना गरी भनिन् कि मेरा पिताका सबै घर परिवारलाई पुनर्जीवन प्रदान होस् नागिनी प्रसन्न त थिइन नै उनले अमृत दिइन । त्यो अमृत आफ्नो पिताको सबै परिवारलाई पिउन दिई सबै परिवारलाई फेरि जीवन प्रदान गरिन्। तसर्थ भनिन्छ कि त्यसबेला देखि श्रावण पञ्चमीमा हलो चलाउन हुँदैन भनी बन्द गरियो र कसैलाई खेतमा गएर सागपात काट्न पनि दिइएन त्यतिबेलादेखि नै नागको पूजा गर्न थालिएको हो।
यो लेख अलि लामो हुने भएको हुँदा अर्को कथा चाहिँ लेखेको छैन यदि हजुरहरुले पढ्न र सुन्न चाहनु भएको छ भने कमेन्ट गर्नुहोला र अर्को कथा पनि यो सँगै राख्ने कोशिस गर्ने छु ।
अन्ततःनागपञ्चमीका दिन अनन्त, वासुकी, पद्य, महापद्य, तक्षक, कुलीर, कर्कट र शंख नामका अष्ट नागहरुको पुजा गरिन्छ । नागपञ्चमीको व्रत गर्नेहरुले चतुर्थीको दिनमा एकपटक भोजन तथा पञ्चमीको दिन उपवास गरेर बेलुका व्रत खोल्नु पर्छ । नागलाई आरती उतार्नु पर्छ । यदि घरको वरिपरि सर्प आएमा पनि नागको पुजा गर्ने प्रचलन छ । सर्पलाई दक्षिण फर्केर पुजा गरी बिदा गर्नु पर्छ र अन्त्यमा नाग पञ्चमीको कथा सुन्नुपर्छ ।
नागपञ्चमी कसरी र किन मनाउन थालियो भन्ने सम्बन्धमा विभिन्न किंवदन्ती प्रचलित छन् । नागका बाह्र नाम भए पनि आठ कूलका आठ नागको पूजा गर्ने वैदिक सनातनकालदेखिको परम्परा छ । अनन्त, वासुकी, पद्म, महापद्म, तक्षक, कुलीर, कर्कोकट र शङ्ख गरी आठ नागलाई आजको दिन ब्राह्मण पुरोहितबाट पूजाआजा गरी घरको ढोकामाथि टाँसिन्छ ।
आजको दिन घरमा नाग टाँसेपछि खेतबारीमा खनजोत नगर्ने र नाग, सर्पलगायत घिस्रने जनावरलाई मार्नु हुँदैन भन्ने मान्यता छ । वैज्ञानिकरुपमा प्रकृतिमा भएका विषालु पदार्थलाई नाग, सर्पलगायत जीवले शोषण गरी मानवलगायत अन्य जातिलाई बिषालु पदार्थको प्रभाव पर्न नदिने अनुसन्धानबाट पुष्टि गरेपछि ऋषिमुनिले नागजातिको पूजाआजा गर्ने रीत बसालेको विश्वास छ ।
“???सम्पूर्णमा नागपंचमीको हार्दिक मंगलमय शुभकामना ब्यक्त गर्दछु???”
